MELAMİLİK

MELÂMÎLİK

I. Melâmîliğin Mahiyeti

Yukarıda üç devreye ayırdığımız Melâmîlik, tasavvuf ilimlerin­de ve “Tevhîd”de gerçekten söz sahibi ¹ olan ve üçüncü devre Melâmîlerinin başı bulunan “Muhammed Nûr Al’Arabî”nin gayreti ile sadece tarikatlarda ihtiyar edilen melâmîyane bir hâl ve tavır olmak­tan veya pek câzib görünmeyen bir yol sayılmaktan sıyrılarak belli başlı bir tarik ve tasavvufî bir meslek hâline gelmiştir.

Tasavvuf demek, bâtın ma’nâyı zâhir ma’nâ ile karıştırıp uyuş­turarak te’vîl yolu ile ve sembollerle açıklamada bulunmak ve bâtın ma’nâyı zâhir misâl ile işaret etmek demektir. Bâtın ma’nâ asıldır, mutlaktır. Tasavvufî ma’nâ ise parçadır, mukayyettir.

Tasavvufa ait eserleri ve tarikatlar tarihine ait kitapları ile pek haklı bir nam kazanan Kemâlettin Harirî de Muhammed Nûr Al-Arabî’nin en gözde tilmizlerindendir. Bu zâtın, Melâmet usûlüne dair de pek çok yazıları vardır. Gerek Muhammed Nûr’un ve gerek Kemâlet­tin Harirî’nin duyurup yaydıkları tarikat usûlü, sohbet ve irfâna ve müsemmâya aittir.

Melâmiler, esmânın hakikatine ulaşma yolunu benimseyerek müsemmâ yönüne ve Peygamberimiz Muhammed’e ait irfân mesleğine önem vermişler, onu üstün tutmuşlar ve bu yola girenleri de daima sohbete ve irfâna sevk etmişlerdir.

Kemâlettin Harirî’nin eserleri arasında “Kemâlnâme-i Âl-i Abâ”sı ²  ile Ehl-i Beyt’e ait eserleri pek kıymetlidir.

II. Melâmet Usûlü

Melâmîlik, hakikat yolunda istidlâllerle uğraşmayıp doğrudan doğruya vîsâle gitmek ister. Bu sebeple, kalbe ait celâl isminin zikrini yani alınan tek bir nefes ile üç defa “Allah, Allah, Allah” demeyi, bu suretle de “Allah’tan başka fail yoktur, Allah’tan başka mevsûf yoktur, Allah’tan başka mevcûd yoktur” demiş olmayı ve dolayısıyla, “Allah” kelimesini söylerken fikren de Allah’ı düşünmek ile istiğrak hâlinde ve bu üç “Fenâ’” mertebesinde bulunmayı öne sürer.³

Birinci nefes veriş ve Allah deyişle “ki celâldendir, farktandır” bü­tün fiiller birleştirilmektedir.

İkinci Allah deyiş, sıfatları tevhîddir ki mevsûfu Allah’tır.

Üçüncü Allah deyiş, zâtı tevhîddir ki kâinatta ne mevcûd varsa Al­lah kelimesi ile yani vâhidiyet ile birleştirilmektedir.

Bunların cümlesi birden zâtın farka gelmesidir ki bunların hepsini toplamakla tekrar zâta varılmış olur. Fiiller ve sıfatlar ayrı ayrı şeyler olmayıp zâtın fiilleri ve sıfatlarıdır. Şu hâlde, her şey zâtta fânî ve müstehlek olmuş olmakta ve yalnız zât bâkî bulunmaktadır.

Bu üç hale Allah’a seyr (Seyr-i ilâllah) derler. Bunlar, insânın kendi kendisinden hurûcu ve Hakk’a urûcudur.

“Zikr”in delili şu âyettir:

“Ellezîne yezkurunallahe kıyâmen ve kuûden ve alâ cunubihim leallehum yetefekkerûn” ⁴. Yani her mahâl ve zamanda kalbî zikre devam etmek şarttır. Zenbilli Ali Efendi fetvasında bile bu nokta açık­ça görülür.

Fiillerin tevhîdi delili de şu âyetlerdir:

“Kul küllün minindillâhı; vallahu halakaküm ve mâ ta’melûne ⁵, vemâ halâktul cinne vel inse illâ liya’budûn” ⁶. Yani her şey Allah’tandır……….Ben insi ve cinni ancak bana ibâdet etsinler diye yarattım.

Sıfatların tevhîdi delili:

Sıfatların tevhîdine esmâ-i hüsnâ delil olduğu gibi sıfatların tevhîdi Kur’ân’ın her tarafında da zikredilmiştir.⁷

Zâtın tevhîdine delil de şu âyetlerdir:

“Küllü şey’in hâlikün illâ vechehu” ⁸, “Küllemen aleyha fânîn ve yebka vechu rabbike zülcelâl-i vel ikram” ⁹ Yani her şey müstehlektir, yok olucudur, ancak Hakk’ın vechi bâkîdir.

III. Tevhîdler

İlâhî tevhîd üç kısımdır:

1. Fiilleri tevhîd: Fiilleri tevhîdde âşık kimse hisse ait fiiller, kalbe ait fiiller ve enfüse ve âfâka ait fiiller dışında ve üstünde Hazret-i Ma’şûku kalbi ile müşâhede eder. Her ne fiil his ederse ma’şûkun fiilinin o fiil ile zâhir olduğunu zevk eder.¹⁰
2. Sıfatları tevhîd: Sıfatları tevhîdde âşık olan kimse Hazret-i Ma’şûkun kemâl vasıflarını, mahsûsunda ve ma’kûlunda kalbi ile müşâhede eder.

Mahsûs ve ma’kûl mevcûdun her birisi Hazret-i Ma’şûkun kemâl sıfatının mazharıdır. Âşık olan kimse Hazret-i Ma’şûkun kemâl sıfat­larını âlemin zerrelerinin üstünden ve ötesinden zevk eder. ¹¹

3.  Zâtı tevhîd: Zâtı tevhîdde âşık olan kimse zâtın birliğini mezâhirdeki çokluğu ile müşâhede eder ve mezâhirdeki çokluğu ¹² da zâta ait vahdet ile müşâhede eder. Zâta ait vahdetin zuhuru çokluk ile­dir ve çokluğun vücudu da vahdet iledir ve vahdet çoğalmayınca
ayânda zâhir olmaz. Bütün çokluk, Hazret-i Ma’şûkun mertebeleridir
ve bu mertebeler de iki kısımdır:

a- Birisi müessirdir ki bu zâta ait isimler ve fiile ait vasıflardır.
b- Birisi de müteessirdir ki bu da hisse ait renkler ve akla ait ma’nâlardır.

İşte bu nokta velâyet makamının sonudur ¹³. Bundan öteye velâ­yete ait bir makam daha yoktur. Bunun ötesi, artık Muhammed’e ait makamdır ki ona da kimse ulaşamaz. O makama ancak verasetle ula­şılabilir.

Başka bir deyişle:

Fiillerin tevhîdi demek, bütün yaratılanların fiiller ile olduğunu bilmek ve her fiili gördükte o fiilin aynasında Hazret-i Ma’şûku müşâhede etmektir.

Sıfatların tevhîdi demek, yaratılmışlarda zâhir olan sıfatlar ayna­sında Hazret-i Ma’şûku müşâhede etmektir.

Zâtın tevhîdi demek, bütün yaratılmışların, hulûl ve ittihâd olmaksızın, Hakk’ın zâtı ile vücutları olduğunu bilip yaratılmışlar ya­ni halk aynasında Hakk’ı, yani Zât-ı Ma’şûku müşâhede etmektir.

İşte “Sıddîkiyyet” mertebesi bu üç tevhîdden ibarettir.

IV. İttihâd Makamları

“İttihâd”ın da dört makamı vardır:

1. Birinci makam Toplam Makamı (Makam’ül-Cem’) ¹⁴ yani bâtınla zâhiri birleştirme makamıdır. Bu, Hakk’ı zâhir ile halkı da bâtın ile müşâhede etmektir. Bu makamda halk ayna olmuştur ¹⁵ ve halk aynalarından da Hakk zâhir olmuştur ¹⁶. Bu hususta şu hadîse işaret edebiliriz : “Innallahe yekulu alâ lisân-ı abdihî semiallahu limen hamide”.
2. İkinci makam Toplam Hazreti (Hazret’ül –Cem’) makamıdır. Bu, halkı ¹⁷ zâhir ile Hakk’ı da bâtın ile müşâhede etmektir. Bu makam­da Hakk her şeye ayna olmuştur ¹⁸ ve Hakk aynasında da halk zâhir ol­muştur.
3. Üçüncü makam Toplamın Toplamı (Cem’ul-Cem) makamı­dır. Bu makamda bâtın ve zâhirin hepsi Hakk olarak müşâhede edilir. Bu makamda bâtın olan mutlaktır ve zâhir olan mukayyettir; evvel mutlaktır, âhir mukayyettir ama cümlesi Hakk’tır. Buna da şu âyetle işaret edebiliriz: “Hüvel evvelü vel âhirü vez zâhirü vel bâtınü” ¹⁹.
4. Dördüncü makam Toplam Ahadiyeti (Ahadiyet’ül-Cem’) makamıdır ki Muhammed makamıdır, “Ev Ednâ” makamıdır. Bu makam, kayıtlanmıştan kaydın kalkmasıdır. Bu noktada şu âyete işaret edebi­liriz: “Küllü şey’in hâlikün illâ vechehu”.²⁰

Burada dolayısıyla şu noktalara da işaret etmek gerekir:

Şahadet âlemi yani içinde yaşadığımız âlem, altı yönü haiz bir âlemdir ve altı yön ancak bu âlemde söz konusudur. Bu altı yön de insânın etrafındaki görünen şeylerdir. Şahadet âleminin dışında ve üs­tündeki Melekût, Ceberût ve Lâhut âlemlerinde yönden hiç bir suret­le söz edilemez. Hakk ise bütün bu âlemlerin, bütün bu var’ın, bir uğur­dan topudur ve bunun içindir ki Allah bütün bu mevcûdâdın başka bi­risi olmaktan münezzehtir. İşte Allah’ı bu suretle mütalâa etmek ve düşünmek onu bir yıl ağız ile zikr etmekten daha hayırlıdır. Bu suretle olan bir fikir, yani tevhîd yönünden olan böyle bir fikir de sahibini cez­beye eriştirir. Allah cezbelerinden bir cezbe ise cümle ins ve cinnin ameline eşit olur.

Şimdi Hakk bütün varlığın kendisidir ama Hakk bu çoklukta bulunmaz, ancak yine kendinde bulunur. Daha açık bir deyişle Hakk, yalnız insânda bulunur. Gerçi varlıktan maksûd Hakk’tır ama Hakk’ın tam zuhuru da kâmil insândan ibarettir.

Kâmil insân Hakk’tır ve tam zuhuru ile Hz. Muhammed’in dilin­den sâdır olan Hakk kelâmı da Kur’ân’dır. Halk, Hakk olmaz. Halkta asla vücûd olmadığından vücûdun varlığı Hakk’a ispat olunur. Hakk’ın vücûdu halk suretinde görünmüştür. Allah, kendi vücûdunu halka âri­yet giydirip izhâr eylemiştir.

Tevhîd mertebelerinde mertebe ve makamlar ²¹ çoktur. Fakat mertebelerin toplamı iki kelime ile açıklanabilir ki bunların biri Toplam (Cem’), diğeri de Ayırımdır (Fark). Ayırım zâhire, mad­deye de şâmildir. Şeriat makamı ayırımdandır. Âlemin düzeni, doğ­ru ve yanlış, riyazet ve mücahede ²² gibi şeyler bu makamdandır. Hakikatlerin dış hallerini görüp gözetmek Şeriat aynasındandır “Nahnü nahkümü bizzâhir = Biz zâhir ile hükmederiz ²³ ”. Bu makamda Hakk ile halk ayrı ayrıdır. Yaratıcı ile yaratılan başka başka görülür. Bakış halkadır ve bütün mezâhir şeriatça yaratılmış sayılır.

Toplam mertebesi ise aşk ve cezbe mertebesidir. Bu mertebede bulunan yalnız Hakk’ı görür, Hakk’tan başka bir şey mevcûd değildir. Mezâhir, ilâhî mezâhirden ibarettir.

Bu mertebeye erişen kendi vücudu ile fânî, Allah ile bâkîdir. Gö­ren ve görünen hep ondan ibarettir. Bâtıl da kendi mertebesinde Hakk’ın zuhurlarından bir mazhardır.

Bu mertebe istiğrak mertebesidir; tapan, tapılan, secde eden ve secde edilen, hulâsa her şey O’ndan ibarettir.

Ayırım mertebesi zâhirdir, Toplam mertebesi ise bâtındır. Bu mertebelerin ikisinin birleştirilmesine de Ayırım ile Toplam Makamı “Makam’ül Cem’ ma’âl-Fark” ²⁴ derler.

Bizzat Allah Kur’ân’da şöyle demektedir: “Ey Muhammed! De ki: Hakk için bâtıl yoktur. Bâtıl ancak sizin nisbetlerinizdedir. Bâtıl ancak Hakk’tan bir mazhardır. Bâtıl sözü cüzlere nisbetledir ve Hakk geldi­ğinde bâtıl gider. ²⁵

Kısaca, Melâmîlik şu üç temele dayanır:

1. Tanrı buyruğunu yani farzları ve Peygamber emrini yani sünnetleri yerine getirmek.
2. Kalb kırmamak.
3. Ekmeğini alınteri ile helâlinden kazanıp kimseye muhtaç olmamak.

Melâmîlikte özel bir kıyafet yoktur ve bunlar emellerini ve hâl­lerini de herkesten gizlerler. Çünkü aksini riyakârlık telâkki ederler.

Melâmîlikte de ilk iş kalbi tezkiye ve tasfiyedir ki bu da masivâyı kalpten atıp orada yalnız Tanrı’yı konuk kılmaktır. Bu işe de “Gönül Paklama” denir. Bu gönül paklama işinde Şeyh yani Başkan, namzet ile Tanrı arasında aracılık eder.

Gönül paklama yolu da daima hakikat üzerine sohbet etmektir. Bu sebeple Melâmiler sık sık kendi aralarında toplanıp bu türlü sohbette bulunurlar.

Yine bu sebepten Melâmiler arasında evrâd ve ezkâra rağbet makbûl değildir. Onlar keşf ve kerametlere de önem vermezler, nafilelerle ibadeti çoğaltmağa ve riyazete de lüzûm görmezler. On­lar isti’dâtları nisbetinde hakikat üzerine yaptıkları sohbetlerden aldıkları feyzle yetinirler. Çünkü onlara göre her insân Tanrı ad­larından bir adın mazharıdır ve ezelden ebede kadar o ad üzere gider.

Bütün tarikatlar için olduğu gibi Melâmiler için de;

Şeriat: bir ağaçtır.
Tarikat: o ağacın çiçekleridir.
Ma’rifet: meyveleridir.
Hakikat de: özü ve lezzetidir,

İnsânın yaradılışında gaye, Tanrı’yı bilip tanımak ve O’na ula­şıp kavuşmaktır. Bu da Tanrının emrettiği iyilik ve güzellik yol­larından gitmekle mümkündür. Başka bir deyişle, Tanrı ahlâkı ile ahlâklanmak ve Tanrı sıfatları ile sıfatlanmak ve bu suretle de kalbi ilâhî nur ile aydınlatmak ile mümkündür. Ruh Tanrı nurundan bir kıvılcımdır.

Bilmek, hakikati anlamaktır; Bulmak, açık ve seçik olarak onu görmektir; Olmak da ikiliksiz birliğe ulaşmaktır.

Tanrı’ya en yakın yol “Gönül”dür. Bu yolun yolcusu olabilmek için de her şeyden önce insânın kendisindeki gurur ve şehveti kır­ması ve diğer insânları da hoş görmesi lâzımdır.